نکته ای که در قانون مجازات اسلامی مصوب 1/2/92 بسیار جالب و قابل توجه است ، درنظر گرفتن مقررات خاصی برای کودکان و نوجوانان است که تا پیش از آن مغفول مانده بود. قانون گذار در قانون جدید پس از این که در فصل نهم، مجازات های جایگزین حبس را که حتی گاهی شامل خدمات عمومی رایگان می شود، در 24 ماده آورده ، فصل دهم این قانون را به مجازات و اقدامات تربیتی اطفال و نوجوانان اختصاص داده است. این فصل شامل 8 ماده از ماده 88 تا ماده 95 می باشد که در ماده 95 محکومیت های کیفری اطفال و نوجوانان را فاقد اثار کیفری دانسته است.
با توجه به این که طبق ماده 146 این قانون افراد نابالغ مسئولیت کیفری ندارند، در مورد سن اطفال به نظر می رسد تا حدودی کم توجهی شده و گاه به سن شمسی و گاه به سن قمری اشاره شده است، به این ترتیب که با این که سن مسئولیت کیفری در این قانون همان سن بلوغ مذکور در قانون مدنی یعنی 9 سال قمری برای دختران و 15 سال قمری برای پسران درنظر گرفته شده است (ماده 147 قانون مجازات اسلامی)، اما در اولین ماده از فصل دهم (ماده 88) سخن از اطفال و نوجوانانی است که سن آنها در زمان ارتکاب جرم 9 تا 15سال شمسی است و مجدداً در تبصره 2 همین ماده که تقسیم بندی دیگری از نظر سنی ذکر شده و گروه سنی 9 تا 15 سال را به دو گروه کمتر از 12 سال و بیشتر از 12 سال تقسیم کرده، از سال قمری سخن رانده است.
به هر حال قانون گذار در دو ماده 88 و 89 دو گروه سنی 9 تا 15 سال و 15 تا 18 سال را در نظر گرفته است:
- در ماده 88 برای کودکان 9 تا 15 سال در 5 گروه اقدامات و کیفرهایی را قایل شده که در سه گروه الف، ب و پ مخصوص کودکان کمتر از 12 سال و دو گروه ت و ث برای اطفال 12 تا 15 سال پیش بینی شده است. اقداماتی که در گروه های الف، ب، پ (برای کودکان 9 تا 12 سال) آمده در واقع مجازات نیست و با توجه به سن کودک ، حق هم همین بوده است که به طور خلاصه شامل موارد زیر می شود:
الف – تسلیم کودک به والدین ، اولیا یا سرپرست قانونی و اخذ تعهد به تادیب و تربیت او .
ب – تسلیم به اشخاص حقیقی یا حقوقی دیگر، در صورت عدم صلاحیت یا عدم دسترسی به والدین ، اولیا یا سرپرست قانونی کودک.
پ- نصیحت به وسیله قاضی دادگاه .
اقدامات مقرر در گروه ت نیز (برای اطفال 12 تا 15 سال ) در حد اخطار و تذکر و یا اخذ تعهد کتبی به عدم تکرار جرم است و تنها می توان گفت آنچه در گروه ث (برای اطفال 12 تا 15 سال) آمده جنبه مجازات دارد که در مورد جرایم تغزیری درجه 1 تا 5 شامل نگهداری در کانون اصلاح و تربیت از سه ماه تا یک سال خواهد بود.
نابالغی که مرتکب یکی از جرایم موجب حد یا قصاص گردد نیز در صورتی که از 12 تا 15 سال داشته باشد، یکی از اقدامات بندهای ت و یا ث در مورد او اعمال می شود و در صورتی که از 9 تا 12 سال داشته باشد، یکی از اقدامات بندهای الف تا پ در مورد وی اتخاذ خواهد گردید. ضمناً دادگاه اطفال می تواند در مورد تصمیمات بندهای الف و ب، هر چند بار که مصلحت ایجاب کند، در تصمیم خود تجدیدنظر نماید.
- در ماده 89 در باره نوجوانانی که سن آنها در زمان ارتکاب جرم 15 تا 18 سال تمام شمسی است و مرتکب جرم تعزیری می شوند نیز در 5 گروه به شرح زیر کیفرهایی را در نظر گرفته است:
الف – در مورد جرایمی که مجازات آنها تعزیر درجه یک تا 3 است، نگهداری درکانون اصلاح و تربیت از 2 تا 5 سال.
ب – در مورد چرایمی که مجازات آنها تعزیر درجه 4 است، نگهداری در کانون اصلاح و تربیت از 1 تا 3 سال.
پ – در مورد جرایمی که مجازات آنها تعزیر درجه 5 است، نگهداری در کانون اصلاح و تربیت از سه ماه تا 1 سال. یا پرداخت جزای
نقدی از 10 میلیون ریال تا 40 میلیون ریال، یا انجام 180 تا 720 ساعت خدمات عمومی رایگان (حداکثر 4 ساعت در روز)
ت – در مورد جرایمی که مجازات آنها درجه 6 است، پرداخت جزای نقدی از 1 میلیون تا 10 میلیون ریال، یا انجام 60 تا 180 ساعت
خدمات عمومی رایگان (حداکثر 4 ساعت در روز)
ث – در مورد جرایمی که مجازات آنها تعزیر درجه 7 و 8 است، پرداخت جزای نقدی تا 1 میلیون ریال.
دادگاه می تواند به جای صدور حکم نگهداری در کانون اصلاح و تربیت یا جزای نقدی مذکور در بندهای الف، ب و پ به اقامت در منزل در ساعاتی معین یا به نگهداری در کانون اصلاح و تربیت در دو روز آخر هفته ، حسب مورد، برای سه ماه تا 5 سال حکم دهد.
به علاوه دادگاه می تواند در صورتی که طفل یا نوجوان حداقل یک پنجم از مدت نگهداری در کانون اصلاح و تربیت را گذرانده باشد، با یک بار تجدید نظر در رای خود، مدت نگهداری در کانون اصلاح و تربیت را به یک سوم تقلیل دهد، یا آن را به تسلیم طفل یا نوجوان به ولی یا سرپرست قانونی او تبدیل نماید. رای دادگاه در این مورد قطعی است و این امر مانع استفاده از آزادی مشروط و سایرتحقیقات قانونی نیست.
به موجب ماده 93 دادگاه می تواند در صورت احراز جهات تخفیف، مجازات ها را تا نصف حداقل تقلیل دهد و اقدامات تامینی و تربیتی اطفال و نوجوانان را به اقدام دیگری تبدیل نماید . هم چنین طبق ماده 94 دادگاه می تواند حکم را به تعویق اندازد، یا اجرای مجازات را معلق کند.